De veelvormigheid van tijd
Tijd heeft te maken met onze ervaring dat dingen veranderen en bewegen. Eerst is er dit en dan is er dat. Voortdurend gaat de verandering van de wereld en van onszelf voort. Daarbij blijft er een kennis bestaan van de voorafgaande situaties. In de herinnering roepen we deze opnieuw op. Het is geen wonder dat we, naast de drie dimensies van de ruimte, de vierde dimensie van tijd stellen. Het grote verschil met de ruimte is dat de tijd een beweging inhoudt. Over het precieze verloop van de tijd wordt verschillend gedacht en het verloop wordt op vele wijzen ervaren. De tijd kan snel of langzaam gaan, de tijd kan heel duidelijk op de voorgrond aanwezig zijn, maar ook vrijwel afwezig zijn, de beweging van de tijd kan langs een rechte lijn of in een cirkel gaan. In de ervaring en het denken zijn er vele vormen van tijd. Deze pluraliteit wordt duidelijk in het onderzoek van de eigen ervaring en in dat van de geschiedenis, maar ook in het contact met mensen van andere culturen. Dit samenkomen van verschillende culturele tradities vindt in onze tijd uitvoerig plaats. Daarbij ontstaat er vaak een confrontatie tussen verschillende tijdsopvattingen en tijdservaringen. Mensen die in Suriname zijn opgegroeid en in Nederland leven weten daar alles van. Eén van de grootste verschillen is die tussen rechtlijnige en cyclische tijd.
De rechtlijnige tijd
Mensen uit Suriname die in Nederland zijn gaan wonen, zeggen dat hier de planning van werk en van activiteiten daarbuiten wel erg strak is. Steeds stellen mensen hier een doel in de toekomst en proberen dat zo snel mogelijk te verwezenlijken. Allerlei andere waarden, zoals de sociale, worden daaraan onderworpen. De tijd verloopt rechtlijnig naar een doel. Dat is inderdaad de meest opvallende wijze waarop in het Westen de tijd wordt ervaren en gedacht. De tijd is dan een voortgaan op een rechte lijn, die rationeel in gelijke eenheden wordt verdeeld. Is eenmaal een doel gesteld op een bepaald tijdstip op die tijdschaal, dan wil men een rationele keuze van de middelen om rechtlijnig op het doel af te gaan. Deze tijdsvorm is in de Christelijke theologie aanwezig, waarin de geschiedenis wordt opgedeeld in een periode die leidde tot het verschijnen van Jezus en de periode erna die leidt tot zijn terugkeer bij het einde van de wereld. Het is een eschatologische tijdsopvatting, gericht op een eindtijd. Deze tijdsvorm is sinds de 19e eeuw aanwezig in alle ontwikkelingsdenken: de biologische evolutie zou rechtlijnig hebben geleid tot de mens, de culturele evolutie tot de westerse beschaving, de individuele ontwikkeling tot de rationeel denkende volwassene, met de man als voorbeeld. Dieren, mensen van andere culturen en kinderen zouden dan voorfasen zijn of ‘primitievere vormen, met geringere rechten dan ‘echte mensen. De laatste twee zouden dan op zijn hoogst opgevoed kunnen worden in een beschavingsproces.
Gelukkig is dit tijdshiërarchische denken niet zo sterk meer, maar het is nog op allerlei plaatsen aanwezig. Dat geldt ook voor het vooruitgangsgeloof volgens welke wij rechtlijnig naar een nog hogere vorm van rationeel samenleven kunnen toewerken. Toen met de Renaissance in het Westen de wetenschap zich ontwikkelde, kwamen de opvattingen van de oude Grieken terug. Met onze rede (logos) kunnen we de wereld- Logos begrijpen, ook de bewegingen van de hemellichamen. Deze bewegingen zijn opgebouwd uit cirkels en ellipsen en deze opbouw kunnen we in een apparaat vastleggen: de klok. Zo hoefde de meting van tijd niet meer af te hangen van de cyclische beweging van bijvoorbeeld de zon en de maan, maar kon worden overgedragen aan een apparaat, de klok. Deze is niet afhankelijk van individuele en lokale omstandigheden. Daarom kon er een wereldtijd ontstaan, waaraan alle individuen werden onderworpen en die als absoluut wordt gezien. De variaties in de verschillende tijdszones doen daar niets van af. Het radioactieve verval geeft nu universeel de rechtlijnige voortgang van de tijd aan. De klokketijd past zich daarbij aan en deze heerst over mensen, ook in de vorm van de prikklok in bedrijven en in de vorm van de agenda. Alles wordt op de absolute schaal van de tijd gepland en mensen hebben er zich aan te houden.
De circulaire tijd
Wanneer men de tijd niet zon absolute rechtlijnige vorm geeft en dichterbij de natuurlijke processen leeft van dag en nacht, van de maanfasen, de seizoenen, geboorte en dood, is de tijd meer cyclisch van aard. In een samenleving waarin men het voedsel zelf verbouwd hangen de activiteiten van de tijd van het jaar af, en deze keren elk jaar terug. De tijd is het voortgaan van de natuurlijke processen en de meeste ervan vertonen een circulariteit. Daarnaast zijn er de grote politieke veranderingen van opkomst, bloei en verval van een dynastie. Dit was in West-Europa en is in vele niet-westerse culturen te vinden. Bij de overgang naar een nieuwe cyclus worden feesten gevierd en rituelen uitgevoerd. Hiervoor gebruikt men in het hindoeïsme meestal de maankalender. Zo zijn er ook de grote mythische cycli van oertoestand, ontplooiing en voltooiing, en die
van het goede en het kwade, van kennis en onwetendheid, van de gunas: sattva, rajas en tamas. Steeds komt er een nieuw begin begeleid door, of letterlijk door het uitvoeren van rituelen, waarin de zuivere oertoestand wordt hersteld. Er is de dag van de scheppende uitademing van Brahma (kalpa) en er is zijn inademing waarin alles wordt teruggenomen. Binnen deze cyclus van meer dan vier miljard jaar zijn er kortere cycli, onder andere van de yugas. Wij zitten nu in de donkere Kaliyuga. Verder is er de kringloop van wedergeboorten. De cyclus van geboren worden, leven en sterven (samsara) gaat in principe oneindig door. Bevrijding (moksha) is alleen mogelijk door alles in de kringloop los te laten. Bij circulariteit van de tijd zijn mens en wereld dus opgenomen in een eeuwig, continu verlopend kosmisch proces waarin een strikte wetmatigheid geldt. Soms wordt dit negatief gewaardeerd en ontstaat het verlangen naar een absolute bevrijding. Het rechtlijnige model is daarentegen
verbonden met een sterk individualisme. Er is een persoonlijke god die alles eenmaal op een bepaald tijdstip heeft geschapen of er is één enkele oerknal geweest. Individuele mensen zijn vrij en persoonlijk verantwoordelijk voor hun handelen. De tijd is discontinu en gaat gepaard met vooruitgang.
Besluit
Het is duidelijk dat de twee modellen van de tijd niet exclusief zijn voor bepaalde culturen. De grenzen van de modellen liggen niet precies tussen de culturen, helemaal niet meer in onze postmoderne en multiculturele tijd. Toch heeft het zin de diverse traditionele vormen van tijdsbeleving onder woorden te brengen, omdat ze voor een deel nog steeds doorspelen in de vormgeving van ons leven en samenleven. Een onderzoek ernaar zal laten zien dat de tijd zich ook kan voordoen als een ‘organische tijd, zonder (circulaire) lijnvorm en dat de tijd ook geheel afwezig kan zijn. Het inzicht in de fundamentele betrekkelijkheid van de tijd speelt een grote rol in de jnana yoga
(Advaita Vedanta), omdat dit inzicht een bevrijding betekent van de banden van de tijd. Dat is de boodschap van bijvoorbeeld de Katha Upanishad (3.15): ‘Wat zonder begin is en zonder einde, hoger dan de grote kosmos, door Dat te kennen wordt men bevrijd uit de mond van de dood.
Prof. dr. Douwe Tiemersma
uit: OHM Vani