Zoals elk nadeel zijn voordeel heeft, kent ook elk voordeel zijn nadeel. Johan Cruyff is de bekendste Nederlandse filosoof die zich laat leiden door het gedachtegoed van het dualisme. Het voordeel van vrijheid, openheid en ruimte is dat iedereen het gevoel heeft dat hij of zij kan ademhalen. Maar er zit ook een keerzijde aan het denken in de vrije ruimte. Als iedereen mag denken wat hij wil, wordt er vaak niet creatief gedacht, want er vind te weinig schuring plaats. De mooiste klanken in van het concert worden toch echt voortgebracht door het schuren van de strijkstok langs de snaren.
Het hindoeïsme is de meest pluriforme religie op het ondermaanse. Iedereen heeft het recht om zelf te kiezen welke god of godin je eer wil bewijzen. Heb je het meest met Lakshmi, omdat zij in staat is om mens gezondheid te brengen, het staat je vrij. Voel je je echter meer verwant met Ganesha, omdat hij onze mogelijkheden belichaamt om met de natuur in contact te komen… niemand zal je een strobreed in de weg leggen. Heb je meer met Osho dan met Sai Baba of andersom: kies je eigen weg….
Het bijzondere van het hindoeïsme is de eenheid in de verscheidenheid. Ook de vedische traditie gaat uit van een goddelijke eenheid waaruit alles voortkomt. De verscheidenheid aan goden en godinnen zijn manifestaties van dezelfde eenheid. Eenheid in verscheidenheid: met deze filosofische term wordt de essentie van de traditie het best beschreven.
Maar zit er geen keerzijde aan deze eenheid in verscheidenheid. Nou en of. Er bestaat een levensgroot verschil tussen actieve en passieve tolerantie. Passieve tolerantie wil zeggen dat je ‘gewoon’ accepteert wat een ander doet of denkt. Actieve tolerantie wil zeggen, dat je die ander ook gaat opzoeken om erachter te komen wat zijn beweegredenen zijn en daarover in een open gesprek gaat. En goede vriend van me is bestuurder van een onderwijsorganisatie. Hij gebruikt regelmatig een uitdrukking waarbij de haren me te berge rijzen. “Als dat voor jou zo is, dan is dat voor jou zo”. Het lijkt erop dat hij je de vrijheid gunt om te denken en te zeggen wat je wil. Maar dit ene zinnetje maakt duidelijk dat hij absoluut niet geïnteresseerd is in wat de ander dan wel niet denkt.
In het westen gebruiken we de term post-modernisme. Er is zelfs sprake van postmoderne filosofie. Deze filosofie gaat er vanuit dat er meerdere waarheden naast elkaar kunnen bestaan. Heerlijk zou je zeggen. Nou en of. Het heeft een eind gemaakt aan de dictatuur van de waarheid. Ik bedoel natuurlijk van datgene wat de leidende groep als waarheid ziet. Maar er is een glijdende schaal. De actieve verdraagzaamheid zoals Mahatma Gandhi propageerde, inclusief de daarbij horende geweldloosheid, betekent een wezenlijke interesse in elkaar met het oog op een liefdevolle, vredevolle, humane samenleving. Passieve tolerantie kan leiden tot onverschilligheid. En was het niet diezelfde Mahatma Gandhi die duidelijk maakte dat onverschilligheid jegens de ander leidt tot een samenleving waarin niemand kan en wil wonen. Passieve tolerantie kan betekenen dat je ‘“gewoon” accepteert dat mensen van honger en ellende sterven. Dat kan de bedoeling niet zijn. Actieve tolerantie. Gandhi verwoordde het zo mooi. “Wees jij de verandering die je wilt zien in de wereld’.